Η φύση ως πηγή καλλιτεχνικής έμπνευσης

Η Φύση έχει αδιαμφισβήτητα καθοριστικό ρόλο στη βιολογική, ψυχική και πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου. Τα οφέλη της φύσης προς τον άνθρωπό, πολλά! Τόσα, που το 2000, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) ξεκίνησε μια πρωτοβουλία αναγνώρισης, κατηγοριοποίησης και αποτίμησης των ωφελειών αυτών σε παγκόσμιο επίπεδο, η οποία ολοκληρώθηκε το 2005.  

Γράφει η Τάνια Πλουμή *

Από την παραπάνω πρωτοβουλία, προέκυψε η Έκθεση «Millennium Ecosystem Assessment» (ΟΗΕ, 2005). Σ΄ αυτήν αποτυπώνονται και ομαδοποιούνται οι Οικοσυστημικές Υπηρεσίες, δηλαδή τα οφέλη που προσφέρει το φυσικό περιβάλλον στον άνθρωπο. Οι υπηρεσίες αυτές, σύμφωνα πάντα με την ίδια Έκθεση, χωρίζονται σε 4 βασικές κατηγορίες: παροχής, ρυθμιστικές, πολιτιστικές και θεμελιώδεις υπηρεσίες.   

Οι Οικοσυστημικές Υπηρεσίες σύμφωνα με την Έκθεση «Millennium Ecosystem Assessment (2005)» του ΟΗΕ.

Υπηρεσίες παροχής 

Προϊόντα που αποκτώνται από τα οικοσυστήματα όπως η τροφή, το νερό και η ξυλεία.

Ρυθμιστικές υπηρεσίες 

Οφέλη από τις οικοσυστημικές λειτουργίες όπως η ρύθμιση του κλίματος και η προστασία από ακραία καιρικά φαινόμενα.

Πολιτιστικές υπηρεσίες 

Η αισθητική απόλαυση, η καλλιτεχνική έμπνευση και η αναψυχή.

Θεμελιώδεις υπηρεσίες 

Απαραίτητες για τη λειτουργία όλων των άλλων υπηρεσιών όπως η παροχή ενδιαιτήματος, η παραγωγή οξυγόνου και η εδαφογένεση.

Οι πολιτιστικές υπηρεσίες είναι γενικά υποτιμημένες και είναι εκείνες που πολλές φορές δεν λαμβάνονται σοβαρά υπόψη όχι μόνο στις επιστημονικές μελέτες που αφορούν στα οφέλη της φύσης στον άνθρωπο, αλλά και κατά τη λήψη αποφάσεων σχετικών με τη διαχείριση και προστασία του περιβάλλοντος. Συχνά αγνοείται το γεγονός ότι η φύση και ο πολιτισμός αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα. Οι τέχνες, ως καθοριστικό δομικό στοιχείο του πολιτισμού και η μελέτη τους, μας δίνουν σημαντικά στοιχεία αυτής της σχέσης.

Το ελληνικό τοπίο, το φυσικό περιβάλλον και η ζωή στην ύπαιθρο κατέχουν σημαντικό ρόλο στην καλλιτεχνική έμπνευση στην Ελλάδα ανά τους αιώνες [1] & [2].  Στην Αρχαία Ελλάδα, η σχέση της φύσης με τον άνθρωπο αποτυπώνεται στη Μυθολογία. Ο μύθος της κοσμογονίας αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της σχέσης πολιτισμού και φυσικού περιβάλλοντος. Σύμφωνα με το μύθο, ο οποίος είχε μεγάλη διάδοση στους πρωτοελληνικούς πολιτισμούς, η Γαία ενώθηκε με τον Ουρανό και δημιούργησαν τους Γίγαντες, τους Τιτάνες και τον Ωκεανό. Από αποσπάσματα της Ιλιάδας του Ομήρου, ο Ωκεανός είναι ο πρόγονος των θεών, το αρχικό δημιουργικό στοιχείο, στο οποίο βασίστηκαν τα πάντα.

«…Ὠκεανόν τε θεῶν γένεσιν καὶ μητέρα Τηθύν…»

«…τον Ωκεανό, των θεών τον πρόγονο και την Τηθή τη μάνα...» Όμηρος, Ιλιάδα, ξ΄ 201 (Μετάφραση Ν. Καζαντάκης -Ι. Κακριδής).

 «…Ὠκεανοῦ, ὅς περ γένεσις πάντεσσι τέτυκται…»

«…του Ωκεανού, που η φύτρα εστάθηκε σ᾿ ολάκερη την πλάση…» Όμηρος, Ιλιάδα, ξ΄ 246 (Μετάφραση Ν. Καζαντάκης -Ι. Κακριδής).

Στη Μινωική Κρήτη, εικόνες από τη φύση όπως λουλούδια, ψάρια, πουλιά και δελφίνια αποτελούσαν συχνά μοτίβα καλλιτεχνικής έκφρασης, ενώ από τη Μινωική εποχή έως και μερικά χρόνια πριν, η φύση αποτελούσε συχνά θέμα που διακοσμούσε τις τοπικές φορεσιές. Στη λογοτεχνία και την ποίηση, η φύση αναφέρεται πολλές φορές για να δώσει μια πιο ζωντανή, πιο παραστατική περιγραφή της ομορφιάς, του έρωτα, των αντιπαλοτήτων ή των γενικότερων δρώμενων. «Άλλοτε ως σύμβολο κι άλλοτε ως σκηνικό δράσης, άλλοτε ως μεταφορά μιας συναισθηματικής κατάστασης κι άλλοτε ως φορέας υπέρτατων αξιών, η φύση έχει άπειρες αντανακλάσεις στην ελληνική λογοτεχνία»*. Στην Κρήτη, από τον Βιτσέντζο Κορνάρο και τον Νίκο Καζαντζάκη μέχρι τους εκφραστές της λαϊκής τέχνης, η φύση και οι οικοσυστημικές υπηρεσίες αποτελούν σημαντική πηγή έμπνευσης, έκφρασης και δημιουργίας.

Περιγράφοντας συναισθήματα…

«Η ευτυχία είναι πράγμα απλό και λιτοδίαιτο - ένα ποτήρι κρασί, ένα κάστανο, ένα φτωχικό μαγκαλάκι, η βουή της θάλασσας. Τίποτα άλλο.» (Νίκος Καζαντζάκης, «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά»)

«H Aρετούσα τ' άκουγε τούτ' όλα, οπού µιλούσαν, κι ωσά δεντρά εφυτεύγουντα' µες στην καρδιά κι ανθούσαν· κ' επεριµπλέκαν οι βλαστοί, τα σωθικά τση επιάναν, κ' εις έγνοια µεγαλύτερην και παίδαν την εβάναν» (Β. Κορνάρος, «Ερωτόκριτος», Α607)

 «Ωσάν τον πρίνο στέκεσαι και δεν μπορ' ά λυγίσεις,

Μ'αφού 'σουνα σκληρόκαρδη γιατί να μ' αγαπήσεις?" (Γιάννης Χασαπλαδάκης, «Μαντινάδες», σελ.275)

«Σαν κακαρίζ' η πέρδικα, και η γι' αυγή ροδίζει,

Στιγμές απ'τον Παράδεισο, η φύση μας χαρίζει» ( Ηλίας Σταματάκης «Στων αστεριών το πέλαγος»  σελ. 92)

Περιγράφοντας τις οικοσυστημικές υπηρεσίες των ορεινών περιοχών….

«Το χιόνι έιναι ωφέλιμο, στ'αγρότες και στη φύση,

Αιτία για ξεκούραση, κι' όλα θα τα ποτίσει» (Κωστής Καμπιτάκης, «Μαντινάδες», σελ.  42)

«Όμορφο είναι το βουνό, πολλές σταλίστρες να'χει,

Σταλίζουν αιγοπρόβατα και ο βοσκός που τά χει» (Αλέξανδρος Δρουλάκης σελ. 326)

«Από τις Κρήτης τα βουνά, βότανα να μαζέψεις,

Πληγές και πάθη στο κορμί και πάθη να γιατρέψεις» (Γιάννης Δερμιτζάκης, «Κρητικές Μαντινάδες» σελ. 141)

Περιγράφοντας τις υπηρεσίες παροχής…

«Όλα τα ξύλα του βουνού και τα δεντρά του κάμπου,

Δεν έχουν ίδια βγόδωση, δεν έχουν ίδια χάρη.

Το 'να σκαμνάκι γίνεται, τ' άλλο θρονί του ρήγα,

Το παραπέρα κόνισμα, κάρβουνο το παρέκει…»  (Κωστής Φραγκούλης, «Τα Δίφορα», σελ. 69)

«Να ναι καλά τα σπέρνετε κι ο κόπος του διαφόρου,

Να βγάλει αστάχυ πιθαμή κι εννιά αδερφούς το στάρι,

να βρέξει ο Μάρτης στο βλαστό κι Απρίλης ν'ασκελώσει,

Κι ο Μάης να δροσολογά να το καλομεστώσει.» (Κωστής Φραγκούλης, «Τα Δίφορα», σελ. 28)

Περιγράφοντας τις πολιτιστικές υπηρεσίες…

«Στ' άσπρο σου το κύμα απάνω βάλε με να ζω, θάλασσά μου, να κοιτώ πουλιά καράβια και τον ουρανό....» (Γιάννης Παξιμαδάκης «Θάλασσά μου»)

«Όταν λαλούνε τα πουλιά, ολόκληρη η πλάση,

Μοιάζει με έναν παράδεισο που 'χει ο θεός μας πλάσει» ( Ηλίας Σταματάκης «Στων αστεριών το πέλαγος»  σελ. 90)

Ο κατάλογος με τα παραδείγματα θα μπορούσε να μην έχει τέλος. Το συμπέρασμα θα ήταν και πάλι το ίδιο. Τα οικοσυστήματα δεν μας παρέχουν μόνο τροφή, νερό, ενέργεια, προστασία από τη διάβρωση κ.ά., αλλά και πλήθος πολιτιστικών υπηρεσιών. Για κάθε καλλιτέχνη η φύση είναι ο έρωτας, η ομορφιά, η ιστορία, τα συναισθήματα, η μητέρα, η πηγή έμπνευσης. Η έκφραση όλων αυτών μέσα από τις τέχνες, ίσως βοηθάει στη συνειδητοποίηση ότι προστατεύοντας τα οικοσυστήματά μας δεν διασφαλίζουμε μόνο το φυσικό περιβάλλον μας, αλλά και τον λαϊκό μας πολιτισμό και την τοπική κουλτούρα.

Άλλωστε… «Η τέχνη δεν αναπαράγει αυτό που βλέπουμε. Μάλλον, μας κάνει να το δούμε».

Paul Klee, 1879-1940, Γερμανός ζωγράφος

*Απόσπασμα από WWF Απόψεις: «Φύση και Άνθρωπος», Ιανουάριος 2012

* Η Τάνια Πλουμή είναι Περιβαλλοντολόγος MSc, Εξωτερική Συνεργάτης ΜΦΙΚ (Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης) Υπεύθυνη Επικοινωνίας Προγράμματος LIFE Natura2000 Value Crete.